Ruszczyk kolczasty – właściwości i zastosowanie w medycynie naturalnej i konwencjonalnej

Wiecznie zielony krzew o nazwie Ruscus aculeatus bywa niedoceniany, mimo że jego ekstrakty spotyka się zarówno w aptekach, jak i w gabinetach kosmetycznych.

Jego historia sięga starożytnych tradycji medycznych rejonu śródziemnomorskiego, a współczesna fitoterapia coraz częściej potwierdza przydatność tej rośliny w konkretnych jednostkach chorobowych – zwłaszcza tych dotyczących krążenia żylnego.

Najważniejsze informacje

1. Ruszczyk kolczasty (Ruscus aculeatus) to zielony krzew z rodziny szparagowatych, który naturalnie rośnie w klimacie śródziemnomorskim i Azji Mniejszej.

2. Głównym surowcem zielarskim pozostaje kłącze ruszczyka kolczastego, które zawiera saponiny sterydowe, flawonoidy, nienasycone kwasy tłuszczowe oraz olejki eteryczne.

3. Stosowany w suplementach wspiera krążenie żylne i zdrowie układ krążenia.

4. W medycynie konwencjonalnej i naturalnej produkty z ruszczykiem kolczastym wykorzystywane są w leczeniu choroby żylnej, hemoroidów oraz przy uczuciu ciężkości nóg.

Czym jest ruszczyk kolczasty?

Ruszczyk kolczasty (Ruscus aculeatus L.), znany również z nazwy myszopłoch kolczasty, należy do rodziny szparagowatych (Asparagaceae). Gatunek ten charakteryzuje się wyjątkową przystosowalnością do klimatu śródziemnomorskiego – toleruje okresy suszy, a jego sztywna morfologia chroni przed nadmierną utratą wody.

Występuje naturalnie w południowej Europie, Azji Mniejszej i w rejonie Morza Czarnego. Biologiczna odporność ruszczyka na zmienne warunki glebowo-klimatyczne sprawiła, że w wielu krajach Europy Zachodniej wprowadzono jego uprawy na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego.

W ujęciu systematycznym Ruscus aculeatus klasyfikowany jest jako roślina wieloletnia, o charakterze zimozielonym – czyli zachowująca zdolność fotosyntezy przez cały rok, bez względu na sezonowość warunków zewnętrznych. Właśnie dzięki tym właściwościom wykazuje długoterminową stabilność biologiczną w siedliskach o dużej amplitudzie temperatur.

Budowa i charakterystyka morfologiczna

Myszopłoch kolczasty osiąga wysokość od 0,8 do 1,2 metra. Jego struktura opiera się na licznych sztywnych, wyprostowanych pędach, które rozgałęziają się symetrycznie i zakończone są twardymi, kolczastymi wierzchołkami. Zamiast typowych liści występują u niego tzw. gałęziaki – czyli przekształcone pędy boczne o spłaszczonej, lancetowatej formie, które pełnią funkcję asymilacyjną (fotosyntetyczną). Takie rozwiązanie anatomiczne ogranicza powierzchnię transpiracyjną i pozwala ruszczykowi efektywnie gospodarować wodą w warunkach suszy.

Gałęziaki mają długość od 2 do 18 cm i szerokość od 1 do 8 cm. Dzięki twardości i obecności cierni stanowią barierę fizyczną, chroniąc roślinę przed roślinożercami. To właśnie jego sztywnymi gałązkami ruszczyk odróżnia się od większości roślin zielarskich rosnących w tej samej strefie klimatycznej.

Kwiaty pojawiają się na powierzchni gałęziaków, co jest rzadkością w świecie roślin naczyniowych. Mają niewielkie rozmiary i najczęściej żółtawozielony odcień. Późnym latem i jesienią ruszczyk wytwarza intensywnie czerwone jagody – o kulistym kształcie i średnicy ok. 1 cm. Ich obecność świadczy o dojrzałości rośliny i staje się cechą rozpoznawczą, szczególnie w okresie bezlistnym innych gatunków rosnących w sąsiedztwie.

Skład chemiczny kłącza ruszczyka kolczastego

Kłącze ruszczyka kolczastego (podziemna część pędu, pełniąca funkcje magazynujące) stanowi główny surowiec zielarski. Zawiera zestaw bioaktywnych związków, które dzięki swoim właściwościom prozdrowotnym zyskały zainteresowanie w badaniach fitochemicznych.

• Do najważniejszych grup chemicznych występujących w kłączu ruszczyka należą saponiny sterydowe – związki powierzchniowo czynne o złożonej strukturze glikozydowej, odpowiedzialne za działanie tonizujące na naczynia krwionośne.

W profilu chemicznym obecne są również flawonoidy – pochodne polifenoli roślinnych, które wpływają na przepuszczalność i elastyczność struktur układu sercowo-naczyniowego.

Oprócz nich ekstrakt zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe (np. linolowy, oleinowy), które odgrywają istotną rolę w modulacji odpowiedzi zapalnej oraz olejki eteryczne, pełniące funkcję fitochemicznych mediatorów ochronnych. Te lotne substancje o wysokiej aktywności biologicznej odpowiadają za charakterystyczne właściwości zapachowe suszonego ziela ruszczyka i wspomagają miejscowe pobudzanie mikrokrążenia.

Dodatkowo w kłączu obecne są związki mineralne – głównie potas, magnez i cynk – oraz fitosterole i triterpeny.

• Fitosterole (np. stigmasterol) mają strukturę zbliżoną do cholesterolu, która nadaje im zdolność do współzawodnictwa w procesach wchłaniania lipidów.

• Triterpeny – jak ruscogenina czy neoruscogenina – mają szczególne znaczenie farmakologiczne, o czym więcej w dalszej części artykułu.

Zastosowanie ruszczyka kolczastego w medycynie

W medycynie naturalnej oraz konwencjonalnej myszopłoch kolczasty zaliczany jest do grupy roślin stosowanych w leczeniu zaburzeń krążenia obwodowego, zwłaszcza w obrębie kończyn dolnych.

Wyciąg z korzenia ruszczyka stanowi składnik licznych produktów (leków i suplementów) dostępnych na rynku europejskim w formie tabletek, kapsułek, maści i czopków – często łączonych z hesperydyną lub witaminą C. Ich obecność zwiększa stabilność ścian naczyń krwionośnych i wpływa na poprawę parametrów hemodynamicznych.

Najczęstszym wskazaniem do stosowania preparatów z ruszczykiem pozostaje przewlekła choroba żylna. Stan ten charakteryzuje się postępującym osłabieniem funkcji zastawek żylnych oraz utrudnionym odpływem krwi z kończyn dolnych. Dochodzi wówczas do wzrostu ciśnienia krwi żylnej, pojawienia się obrzęków, a niekiedy również zmian troficznych skóry.

• W badaniach zaobserwowano, że substancje czynne zawarte w ruszczyku wpływają na napięcie żylne, czyli umożliwiają lepsze utrzymanie elastyczności ściany żył w warunkach zwiększonego ciśnienia żylnego.

Czy suplementy diety z ruszczykiem kolczastym uszczelniają naczynia krwionośne?

Dodatkowo ruszczyk kolczasty wpływa na naczynia włosowate i naczynia limfatyczne – poprawiając ich przepuszczalność i zmniejszając obrzęki. Istotnym efektem terapeutycznym jest również zmniejszenie migracji leukocytów (białych krwinek) do tkanek objętych stanem zapalnym. Ten mechanizm leży u podstaw jego działania przeciwzapalnego, które wykorzystywane jest nie tylko w terapii niewydolnością naczyń krwionośnych, ale też w leczeniu hemoroidów.

Preparaty z ruszczykiem przynoszą szczególne korzyści osobom, które doświadczają uczucia ciężkości nóg lub nawracających obrzęków – zwłaszcza wieczorem, po dłuższym staniu lub chodzeniu.

• W badaniach klinicznych obserwowano także poprawę przepływu krwi w obrębie nóg oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych u pacjentów z zaawansowanymi objawami przewlekłej niewydolności żylnej.

W niektórych krajach europejskich ruszczyk kolczasty dzięki opisanym wyżej właściwościom znalazł także miejsce w terapii schorzeń dotykających okolice dróg rodnych. W tych wskazaniach stosuje się go jako miejscowy środek, który działa przeciwzapalnie i redukuje przepuszczalność naczyń.

Z uwagi na wysoką biodostępność i niski profil toksyczności, ruszczyk wchodzi również w skład wielu suplementów diety przeznaczonych do wspomagania mikrokrążenia, redukcji rozszerzonych naczynek oraz łagodzenia uczucia tzw. ciężkich nóg. Skuteczność takiego zastosowania zależy jednak od standaryzacji ekstraktu, sposobu dawkowania oraz indywidualnego stanu układu naczyniowego pacjenta.

Kosmetyczne zastosowania ruszczyka kolczastego

Ruszczyk kolczasty zyskał uznanie w dermokosmetyce dzięki zdolności do oddziaływania na naczynia włosowate i mikrokrążenie skóry. Substancje pozyskiwane z tej rośliny wykorzystywane są szczególnie w pielęgnacji cery naczynkowej, która charakteryzuje się zwiększoną reaktywnością i skłonnością do rumienia.

Wykorzystywanie właściwości ekstraktu z ruszczyka w kosmetykach ukierunkowane jest na łagodzenie objawów wynikających z przewlekłego rozszerzenia drobnych struktur – takich jak zaczerwienienie czy uczucie rozgrzanej skóry.

Roślina działa przeciwzapalnie, ograniczając miejscową odpowiedź immunologiczną, a jednocześnie pobudza mikrokrążenie, co sprzyja poprawie trofiki tkanek i ujednoliceniu kolorytu. Dzięki temu kosmetyki z ruszczykiem wpływają korzystnie na wygląd skóry – zwłaszcza w okolicach oczu oraz w rejonach szczególnie podatnych na zaczerwienienia.

• Doustna suplementacja wyciągu z ruszczyka kolczastego znajduje zastosowanie w pielęgnacji skóry od wewnątrz. Uzupełnienie diety o ten składnik może wspierać mikrokrążenie i wpływać na zmniejszenie zaczerwienień, także u osób z cerą naczynkową.

Kosmetyki zawierające w składzie ruszczyka kolczastego dostępne są w aptekach i sklepach zielarskich – najczęściej w postaci kremów, żeli punktowych i maseczek. Niektóre produkty łączą ruszczyk z innymi składnikami aktywnymi (np. z kwasem glikolowym), by zwiększyć skuteczność w pielęgnacji skóry wrażliwej i naczynkowej.

Suplementy diety – po jakie preparaty sięgać?

Wyciąg z ruszczyka jest dostępny w wielu formach – najczęściej jako suchy wyciąg w kapsułkach, tabletkach, maściach, kremach oraz czopkach doodbytniczych. Ich zastosowanie zależy bezpośrednio od schorzenia, nasilenia objawów oraz reakcji organizmu na składniki aktywne.

Jaka dawka uszczelnia ściany naczyń krwionośnych? O właściwościach ruszczyka kolczastego

W terapii zaburzeń krążenia żylnego, standardowa dzienna dawka suchego ekstraktu wynosi od 300 do 750 mg – najczęściej podzielona na dwie porcje, przyjmowane rano i wieczorem. Takie dawkowanie pozwala utrzymać stabilne stężenie substancji czynnych w osoczu, bez ryzyka nagłych wahań ciśnienia tętniczego.

W leczeniu objawów niewydolności naczyń żylnych – uczucia ciężkości nóg, obrzęków czy dyskomfortu po dłuższym staniu – preparaty z ruszczykiem stosuje się zwykle przez kilka tygodni, a efekty zauważalne są po 2–3 tygodniach regularnej terapii. Przedłużenie kuracji powinno zawsze opierać się na ocenie klinicznej i konsultacji z lekarzem – szczególnie w przypadkach przewlekłych zaburzeń krążenia.

Dawkowanie różni się w zależności od postaci farmaceutycznej. W przypadku preparatów miejscowych – np. kremów lub maści – aplikację przeprowadza się na oczyszczoną skórę, zwykle 2 razy dziennie.

W sytuacjach bardziej specyficznych – takich jak leczenie objawów w obrębie dróg rodnych – stosowanie preparatów dopochwowych lub doodbytniczych wymaga szczególnej ostrożności i indywidualnego dostosowania dawki. Dotyczy to m.in. kobiet po porodzie oraz pacjentek z nawracającym stanem zapalnym w okolicach intymnych.

Przeciwskazania suplementacji

Mimo że ruszczyk kolczasty uchodzi za roślinę o stosunkowo dobrym profilu bezpieczeństwa, jego zastosowanie wymaga rozsądnej oceny ryzyka – zwłaszcza u osób z chorobami przewlekłymi lub równolegle przyjmujących inne preparaty.

Przeciwwskazaniem do włączenia suplementów z wyciągiem z ruszczyka bywa nadciśnienie tętnicze. Substancje aktywne zawarte w suchym wyciągu mogą wpływać na napięcie mięśni gładkich ścian struktur układu krążenia, a tym samym na wzrost ciśnienia – zwłaszcza u pacjentów niestabilnych kardiologicznie lub niewłaściwie kontrolowanych farmakologicznie. Działanie to może się nasilać, jeśli równolegle stosowane są preparaty z zawartością innych substancji adrenergicznych – takich jak efedryna czy pseudoefedryna – obecnych m.in. w środkach przeciwzapalnych na przeziębienie.

Ze względu na obecność składników aktywnych, które mogą wchodzić w interakcje z niektórymi lekami obniżającymi ciśnienie tętnicze (zwłaszcza z antagonistami wapnia), konieczne jest dokładne poinformowanie lekarza o równolegle stosowanych preparatach. Choć dane kliniczne są ograniczone, ostrożność wydaje się uzasadniona.

Dodatkowe przeciwwskazanie stanowi przerost prostaty, który – ze względu na lokalizację i mechanizm działania ruszczyka – może wiązać się z ryzykiem nasilenia objawów dyzurycznych (czyli utrudnionego oddawania moczu).

Nie zaleca się również stosowania ruszczyka kolczastego u kobiet ciężarnych i karmiących piersią – brak wystarczających danych dotyczących przenikania składników aktywnych do mleka matki uniemożliwia ocenę bezpieczeństwa laktacyjnego. Podobne stanowisko prezentuje Europejska Agencja Leków (EMA), rekomendując ostrożność i unikanie produktów z ruszczykiem w tym okresie.

Ruszczyk kolczasty – potencjalne skutki uboczne przyjmowania suplementów

W literaturze opisuje się łagodne skutki uboczne. Należą do nich dolegliwości żołądkowe, takie jak uczucie pełności, lekkie nudności oraz przejściowe bóle w nadbrzuszu. U niektórych pacjentów obserwowano również zwiększoną potliwość, szczególnie w początkowej fazie suplementacji. Objawy te mają zazwyczaj charakter przemijający, jednak ich pojawienie się powinno skłonić pacjenta do zmiany dawki lub rezygnacji z preparatu.

Nie zaleca się samodzielnego łączenia preparatów z ruszczykiem ze środkami moczopędnymi, lekami poprawiającymi krążenie mózgowe czy naturalnymi mieszankami ziołowymi o działaniu pobudzającym. Tego rodzaju połączenia mogą wpływać na równowagę wodno-elektrolitową, zaburzenia rytmu serca lub ciśnienie krwi.

Z uwagi na obecność flawonoidów i nienasyconych kwasów tłuszczowych, preparaty mogą wchodzić również w interakcje z lekami o działaniu przeciwzakrzepowym – szczególnie w wysokich dawkach lub przy jednoczesnym stosowaniu innych suplementów o działaniu przeciwzapalnym.

W medycynie konwencjonalnej uznaje się za istotne, aby wszystkie produkty pochodzenia roślinnego – w tym również ruszczyk kolczasty – traktować jako składniki oddziałujące biologicznie, a nie jedynie wspomagające. Tylko wtedy możliwa jest prawidłowa kontrola leczenia i unikanie powikłań farmakologicznych.

Bibliografia

1. Woroń, J. (2022). Leki zawierające wyciągi z Ruszczyka kolczastego w terapii przewlekłej choroby żylnej–co nowego wiemy o ich działaniu?. Polski Przegląd Chirurgiczny, 94(1), 75-78.

2. Nowak, G. (2009). Surowce roślinne stosowane w chorobach układu krążenia i serca. Herba polonica, 55(2).

3. Hadžifejzović, N., Kukić-Marković, J., Petrović, S., Soković, M., Glamočlija, J., Stojković, D., & Nahrstedt, A. (2013). Bioactivity of the extracts and compounds of Ruscus aculeatus L. and Ruscus hypoglossum L. Industrial crops and products, 49, 407-411.

4. Raposo, A., Saraiva, A., Ramos, F., Carrascosa, C., Raheem, D., Bárbara, R., & Silva, H. (2021). The role of food supplementation in microcirculation—A comprehensive review. Biology, 10(7), 616.

5. Masullo, M., Pizza, C., & Piacente, S. (2016). Ruscus genus: a rich source of bioactive steroidal saponins. Planta medica, 82(18), 1513-1524.