Kurkuma jest przyprawą, a jednocześnie suplementem diety, o którym śmiało można powiedzieć, że bije rekordy popularności. Od dłuższego czasu naukowcy badają jej właściwości, dzięki czemu wiemy już bardzo dużo na temat jej wpływu na zdrowie. Okazuje się, że korzyści z regularnego stosowania kurkumy może być naprawdę dużo i bez wątpienia warto włączyć ją do codziennej diety. Sprawdź, co cennego kryje w sobie ta wyjątkowa roślina i dlaczego jej stosowanie jest tak bardzo korzystne dla naszego zdrowia.
Kurkuma – charakterystyka
Kurkuma (inaczej szafran indyjski) to przyprawa o właściwościach leczniczych pozyskiwana głównie z kłączy ostryżu długiego (Curcuma longa L.) lub ostryżu jawajskiego (Curcuma xanthorrhiza Roxb.) należących do rodziny imbirowatych (Zingiberaceae). Zachodnie Indie, skąd pochodzi kurkuma, są obok Pakistanu, Chin, Cejlonu oraz Półwyspu Malajskiego, miejscem największych upraw i zbioru tej rośliny. W związku z ogromnym zapotrzebowaniem na rynku, jej plantacje są nieustannie powiększane.
W Indiach kurkuma jest podstawową przyprawą wykorzystywaną do barwienia potraw na żółtopomarańczowy odcień. Poza tym stanowi składnik znanej i cenionej na całym świecie mieszanki przyprawowej curry, a także jest popularnym, naturalnym środkiem konserwującym (E100) oraz poprawiającym kolor potraw. Aromatem i smakiem zbliżona nieco do imbiru, klasyfikowana jest oczywiście jako przyprawa korzenna.
Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) nadała kurkumie status GRAS (ang. generally recognized as safe), czyli „powszechnie uznawany za bezpieczny”. Jej tradycyjne zastosowanie, jako rośliny leczniczej w krajach azjatyckich miało miejsce z uwagi na jej działanie przeciwzapalne, właściwości przeciwbakteryjne, przeciwnowotworowe i antymutagenne. Co ciekawe, już 3000 lat temu medycyna hinduska rekomendowała stosowanie ostryżu w leczeniu otyłości!
Kurkuma - właściwości
Jeżeli chodzi o właściwości, kurkuma znana była z działania leczniczego od dawna. Pomimo obecności w przemyśle spożywczym, dopiero w ciągu ostatnich dwóch dekad naukowcy dokładniej zbadali możliwe mechanizmy jej działania. Jakie są właściwości kurkumy?
Surowiec leczniczy stanowi jej kłącze, poddawane suszeniu w temperaturze nieprzekraczającej 35 stopni Celsjusza. Główne związki aktywne w nim obecne to:
- kurkuminoidy, głównie kurkumina, czyli diferuloilometan (ok. 3–5% w ostryżu długim i do 2% w ostryżu jawajskim), a także monodemetoksykurkumina i bis-demetoksykurkumina;
- olejek eteryczny (ostryż długi – ok. 3-5% olejku zawierającego monoterpeny, w tym: bisabolen i guajan, oraz seskwiterpeny: alfa- i beta-turmeron, zingiberen; ostryż jawajski ok. 7-11% olejku eterycznego bogatego głównie w seskwiterpeny: arkurkumen, beta-kurkumen, ksantorizal;
- polisacharydy, w tym skrobię, gumy i żywice.
Najważniejszym składnikiem aktywnym kłącza kurkumy, który w głównej mierze odpowiada za jej właściwości lecznicze jest kurkumina. Związek ten, należący do polifenoli, wykazuje niezwykle silne właściwości przeciwutleniające oraz przeciwzapalne, z czym wiąże się szereg innych aktywności, jakie prezentuje kurkuma.
Kurkuma - właściwości lecznicze
Wykorzystanie i zastosowanie kurkumy jest aktualnie bardzo szerokie. Badania in vitro, in vivo, a także kliniczne jednoznacznie wskazują na jej wysoki potencjał leczniczy. Szereg przeprowadzonych do chwili obecnej doświadczeń dotyczy wpływu kurkumy na wątrobę, stawy oraz układ sercowo-naczyniowy. Podkreśla się także jej ogromną rolę w prewencji schorzeń neurodegeneracycjnych i chorób nowotworowych, a także innych dolegliwości, których bezpośrednią przyczynę mogą stanowić stany zapalne oraz stres oksydacyjny, a więc zaburzenia równowagi pomiędzy procesami redukcji oraz utleniania w ustroju. Na tym jednak nie koniec! Wiadomo, że kurkuma pozytywnie wpływa na nastrój, a nawet znosić objawy depresji. Poza tym podkreśla się jej szczególną przydatność w leczeniu niealkoholowego stłuszczenia wątroby, nadwagi oraz otyłości, a także infekcji sezonowych, czyli popularnego przeziębienia.
Kurkuma z piperyną
Pomimo licznych korzyści związanych ze stosowaniem kurkumy istnieją pewne ograniczenia wynikające z biodostępności, czyli wchłaniania do krwiobiegu i wykorzystywania przez ustrój jej głównego składnika, czyli kurkuminy. Jest to związane z wysoką lipofilnością tego związku, a co za tym idzie jego słabą rozpuszczalnością w wodzie. Poza tym kurkumina jest szybko metabolizowana i eliminowana z ustroju. W związku z tym od dłuższego czasu poszukuje się sposobów na zwiększenie przyswajalność kurkuminy przez organizm.
Jednym ze skutecznych rozwiązań okazało się łączenie jej z innymi naturalnymi składnikami zawartymi w surowcach zielarskich, jak np. piperyną, stanowiącą główny składnik aktywny owoców pieprzu czarnego. Wykazano bowiem, że piperyna zwiększa biodostępność kurkuminy o blisko 2000%! Dlatego też kurkuma i piperyna to bardzo częste połączenie wykorzystywane powszechnie w dostępnych na rynku suplementach diety.
Powszechnie zaleca się także, aby podczas sporządzania domowych specyfików na bazie kurkumy, które służą m.in. leczeniu przeziębienia, dodawać określoną ilość pieprzu czarnego. Jednym z przykładów takich „mikstur”, cieszących się ogromną popularnością jest „złote mleko”, czyli kurkuma z mlekiem, wzbogacona właśnie o czarny pieprz i niewielki dodatek miodu.
Zobacz interesujący produkt: Kurkuma z piperyną
Kurkuma – działanie poparte dowodami
Sprawdźmy zatem, co konkretnie na temat działania kurkumy mówią badania naukowe. Medyczne bazy naukowe, m.in. PubMed zawierają ogromną liczbę doniesień związanych z tą cenną przyprawą. Ich liczba z roku na rok wzrasta i obecnie obejmuje blisko kilkanaście tysięcy badań dotyczących kurkumy i kurkuminy, z czego większość pochodzi z ostatnich 20 lat.
Kurkuma na układ pokarmowy
Podstawowym wskazaniem do stosowania kurkumy, ujętym w monografii Europejskiej Agencji ds. Leków (EMA) są dolegliwości związane z zaburzeniami trawiennymi, takie jak: uczucie pełności, niestrawności i wzdęcia. W tej kwestii zarówno kurkuma długa, jak i kurkuma jawajska posiadają status traditional use, czyli zastosowanie tradycyjne.
Wpływ kłącza kurkumy na układ pokarmowy ma charakter wielokierunkowy. Przede wszystkim surowiec wykazuje aktywność spazmolityczną na mięśnie gładkie dróg żółciowych, a także pobudza wydzielanie żółci, soku żołądkowego i trzustkowego oraz usprawnia ich przepływ. Badania przeprowadzone na myszach i szczurach potwierdziły, że podanie im kurkuminy skutkuje wzmożonym przepływem żółci przez woreczek żółciowy o nawet 80%! Uznaje się zatem, że może ona skutecznie zapobiegać rozwojowi kamicy żółciowej. Niektóre z badań wskazują także na potencjalne działanie przeciwwrzodowe kurkuminy, ponieważ w odpowiednich dawkach zwiększa ona produkcję mucyny – substancji tworzącej warstwę ochronną, powlekającą ściany żołądka.
Od dawna znane jest też ochronne działanie kurkumy na wątrobę. Potwierdzono, że kurkumina chroni przed działaniem hepatotoksycznym różnych substancji, np. czterochlorku węgla, co związane jest przede wszystkim z silnym efektem przeciwutleniającym i przeciwzapalnym, jaki wywołuje.
Warto podkreślić też rolę kurkuminy w leczeniu niealkoholowego stłuszczenia wątroby (NAFLD, ang. nonalcoholic fatty liver disease). Jak sama nazwa wskazuje, choroba ta wiąże się z nadmiernym gromadzeniem tłuszczu w wątrobie i wynika z braku równowagi metabolicznej, na którą składać się mogą czynniki hormonalne, genetyczne, a także styl życia. Badania wskazują, że kurkuminoidy mogą ograniczać proces stłuszczania wątroby poprzez normalizację profilu lipidowego, obniżanie insulinooporności, regulację poziomu cukru we krwi, zmniejszanie stresu oksydacyjnego i stanów zapalnych, a także ogólną poprawę funkcjonowania wątroby oraz jelit.
Kurkuma a stany zapalne
Przeciwzapalna aktywność kurkumy jest bezpośrednio związana z hamującym wpływem kurkuminy na różne czynniki transkrypcyjne związane z procesami zapalnymi, w tym: NF-κB i białka p53, a także tkankowy antygen polipeptydowy (TPA). Wiadomo także, że związek ten oddziałuje na aktywność cyklooksygenaz (COX), pełniących kluczową rolę w syntezie prozapalnych związków, m.in. prostaglandyn. W jednym z doświadczeń zbadano przeciwzapalne działanie środka zawierającego kurkuminę włączoną w kompleks lipidów. Test przeprowadzono na linii komórek mysich makrofagów, w których wzbudzano stan zapalny. Na podstawie przeprowadzonego doświadczenia wykazano, że na mechanizm działania antyzapalnego środka z kurkuminą składało się: obniżenie poziomu prostaglandyny 2 (PGE-2), a także tlenku azotu i interlekukiny-6 (IL-6). Siła działania zastosowanego preparatu była natomiast zależna od dawki.
Biorąc pod uwagę powyższe, jednymi z ważniejszych wskazań do stosowania kurkuminy są przewlekłe dolegliwości o podłożu zapalnym, w tym choroby stawów. Zasadność suplementacji kurkumą w tych schorzeniach potwierdzają próby kliniczne. Niedobór składników mineralnych zawartych w kurkumie nie jest groźny. Nie zmienia to jednak faktu, że kurkuma stosowana regularnie ma niebagatelne znaczenie dla zdrowia.
Kurkuma na stawy i ścięgna
Większość badań dotyczących działania łagodzącego stany zapalne i ból koncentrowała się właśnie na leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów i/lub reumatoidalnego zapalenia stawów. Jeden z przeglądów badań przeprowadzonych w 2016 roku opublikowany na łamach Journal of Medicinal Food wykazał, że istnieje wystarczająca ilość dowodów naukowych na poparcie stosowania ekstraktu z kurkumy (1000 mg kurkuminy dziennie) w leczeniu zapalenia stawów.
Z kolei w innym przeglądzie opublikowanym w 2017 roku stwierdzono, że stosowanie wyciągów z kurkumy (zwykle 1000 mg kurkuminy dziennie) przez 8-12 tygodni zapewnia korzyści podobne do stosowania ibuprofenu i innych standardowych terapii u osób z zapaleniem stawów, zwłaszcza z chorobą zwyrodnieniową stawów. Wydaje się więc, że stosowanie kurkumy zarówno w prewencji, jak i w przypadku istniejących bólowych dolegliwości stawów, jest jak najbardziej uzasadnione.
Kurkuma a choroba Alzheimera
Silne właściwości antyoksydacyjne oraz przeciwzapalne kurkuminy uznano także za potencjalnie przydatne w zapobieganiu rozwoju choroby Alzheimera. Jak wiadomo dolegliwość ta dotyka przede wszystkim osoby starsze i jest jedną z częstszych, bezpośrednich przyczyn otępienia ludzi w wieku podeszłym. Występowanie choroby Alzheimera ma związek z odkładaniem się w mózgu substancji białkowej – beta-amyloidu, a także fosforyzowanego białka tau. Na chwilę obecną schorzenie to jest nieuleczalne, jednak badania wskazują, że stosowanie niektórych z substancji roślinnych, w tym kurkuminy może opóźniać jego przebieg. Jak to możliwe?
Otóż po pierwsze związek ten, jako przeciwutleniacz, neutralizuje reaktywne formy tlenu, których nadmierne nagromadzenie prowadzi do stresu oksydacyjnego, a ten z kolei uznawany jest za potencjalną przyczynę wielu chorób, w tym Choroby Alzheimera. Po drugie udowodniono, że kurkumina hamuje produkcję i odkładanie złogów β-amyloidu.
Kurkuma a układ sercowo-naczyniowy
Tym, na co pomaga kurkuma, są także powszechne dolegliwości ze stronu układu sercowo-naczyniowego, co najprawdopodobniej związane jest z jej wpływem na poprawę funkcji śródbłonka naczyń krwionośnych. Kurkumina zapobiega bowiem jego dysfunkcjom powodowanym m.in. przez homocysteinę – aminokwas stanowiący jeden z ważnych czynników ryzyka rozwoju chorób układu krążenia.
Wykazano ponadto, że kurkumina hamuje agregację płytek, a także działa przeciwmiażdżycowo, co związane jest m.in. z blokowaniem peroksydacji lipidów. Badania potwierdzają, że regularne stosowanie kurkumy znacząco poprawia profil lipidowy krwi poprzez: obniżanie poziomu trójglicerydów, podnoszenie stężenia lipoprotein wysokiej gęstości, czyli frakcji cholesterolu HDL (tzw. „dobry cholesterol”), a także obniżanie stężenia lipoprotein niskiej gęstości, czyli frakcji cholesterolu LDL (tzw. „zły cholesterol”).
Co więcej, udowodniono, że kurkumina może działać kardioprotekcyjnie w przypadku stosowania niektórych leków przeciwnowotworowych, jak np. doksorubicyna, co potwierdzają badania przeprowadzone na zwierzętach.
Kurkuma na PMS
Na podstawie badania opublikowanego w 2015 roku na łamach Complementary Therapies in Medicine wyciągnięto wnioski, że kurkumina może pomóc złagodzić nasilenie objawów, takich jak bóle pleców, brzucha i głowy oraz tkliwość piersi, związanych z zespołem napięcia przedmiesiączkowego (PMS). W doświadczeniu wzięło udział 70 kobiet z PMS, które podzielono na dwie grupy. Jedna grupa otrzymywała dwie kapsułki kurkuminy dziennie przez siedem dni przed miesiączką i przez trzy dni po menstruacji w ciągu kolejnych trzech cyklów miesięcznych, podczas gdy druga grupa otrzymywała placebo według tego samego schematu. Pod koniec badania kobiety, którym podawano kurkumę, zgłaszały istotne zmniejszenie nasilenia objawów PMS.
Kurkuma na depresję
Niektóre badania potwierdzają, że zawarta w kurkumie kurkumina może łagodzić objawy depresji. W klinicznym, randomizowanym badaniu kontrolowanym placebo, zestawiano aktywność kurkuminy i jednego z powszechnie stosowanych leków przeciwdepresyjnych o nazwie fluoksetyna, należącego do grupy SSRI, czyli selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Wyniki trwającego 2 miesiące doświadczenia jasno wskazywały, że najlepsze rezultaty uzyskano w przypadku grupy otrzymującej zarówno lek syntetyczny jak i kurkuminę. Co ciekawe, w grupie zażywającej jedynie kurkuminę oraz w grupie przyjmującej wyłącznie fluoksetynę uzyskane efekty w postaci poprawy samopoczucia były zbliżone.
Kurkuma - właściwości odchudzające
Kurkuma do picia na odchudzanie lub w formie kapsułek jak najbardziej może wspomóc proces utraty nadprogramowych kilogramów. Długotrwałe stosowanie kurkumy ma potwierdzone działanie wspomagające redukcję tkanki tłuszczowej. Wiele publikacji dotyczących wpływu kurkuminy na spalanie tkanki tłuszczowej wskazuje na związek z regulacją metabolizmu lipidów oraz stabilizacją poziomu cukru we krwi, co jest szczególnie istotne z punktu widzenia chorych cierpiących na cukrzycę typu 2. Wykazano, że u osób zażywających kurkuminę w dawce przekraczającej 1 gram dziennie wzrostowi ulega stężenie adiponektyny w ustroju, a ta z kolei jest ważnym hormonem wpływającym na metabolizm glukozy oraz kwasów tłuszczowych. Jej niski poziom typowy jest dla osób otyłych i z nadwagą oraz cierpiących z powodu insulinooporności. Przegląd 21 badań z udziałem ponad 1600 osób wykazał zależność pomiędzy suplementowaniem kurkuminy a zmniejszeniem masy ciała, BMI i obwodu talii.
Kurkuma a nowotwory
Badania laboratoryjne i na zwierzętach sugerują, że kurkumina może zapobiegać rozwojowi nowotworów, spowalniać jego rozprzestrzenianie, zwiększać skuteczność chemioterapii i chronić zdrowe komórki przed uszkodzeniem na skutek radioterapii. Jej działanie jest szczególnie widoczne przy nowotworach układu pokarmowego. Wykazano także, że mieszkańcy Indii, którzy w swojej codziennej diecie spożywają wysokie ilości kurkumy, w mniejszym stopniu zapadają na choroby nowotworowe w porównaniu z mieszkańcami krajów zachodnich.
Jaki zatem jest mechanizm przeciwnowotworowego działania kurkumy? Oczywiście kluczową rolę przypisuje się tu ponownie kurkuminie. Przede wszystkim wpływa ona na zahamowanie rozwoju i rozprzestrzeniania się komórek rakowych, a także hamuje proces tworzenia sieci naczyń nowotworowych (tzw. proces angiogenezy) oraz może zmniejszać ryzyko przerzutów, na co wskazują badania przeprowadzone na zwierzęcych i ludzkich liniach komórek rakowych.
Kurkuma- na co jeszcze pomaga?
Poza opisanymi powyżej właściwościami i zastosowaniami kurkumy, warto dodać, że powszechnie wykorzystuje się ją także w leczeniu przeziębień oraz innych infekcji sezonowych. Zarówno kurkuminoidy, jak i zawarty w kurkumie olejek eterycznych cechuje wysoka aktywność antyseptyczna. Udowodniono, że surowiec skutecznie zwalcza bakterie oraz niektóre grzyby. Kurkumina może zwiększać skuteczność leczenia zakażeń bakteryjnych, zapobiegając m.in. tworzeniu opornemu na leczenie biofilmu bakteryjnego, na co wskazują badania in vitro.
Kurkuma w tabletkach
Często stawianym pytaniem jest to odnośnie formy zażywania kurkumy. Na rynku suplementów funkcjonuje ona głównie w formie tabletek lub kapsułek. A zatem kurkuma w tabletkach czy kurkuma w kapsułkach? Wydaje się, że nieco lepszym wyborem jest ta druga opcja, zwłaszcza, że niektóre z firm produkujących kurkumę w kapsułkach dostarczają produktu pozbawionego różnego rodzaju substancji wypełniających, przeciwzbrylających czy poślizgowych. Tabletki z kolei zwykle zawierają ich dodatek. Dlatego też w myśl zasady im mniej tym lepiej, warto wybierać wysokiej jakości suplementy kurkumy w kapsułkach od sprawdzonych marek.
Jak stosować kurkumę w kuchni?
Wiele osób zastanawia się też do czego dodawać kurkumę jeśli chodzi o potrawy. Przyprawa ta znakomicie komponuje się z ryżem, sosami i potrawami mięsnymi. Kurkuma z imbirem lub samodzielnie nadaje się także jako rozgrzewający dodatek np. do rosołu lub herbaty, zwłaszcza w trakcie leczenie wszelkiego rodzaju infekcji wirusowych i bakteryjnych. Aby w pełni wykorzystać jej właściwości prozdrowotne, również w kuchni warto łączyć ją z przynajmniej niewielką ilością pieprzu.
Kurkuma – dawkowanie
Brak ściśle określonych wytycznych dotyczących dawkowania kurkumy. Według monografii Europejskiej Agencji ds. Leków w dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego powinno wynosić ono:
- w postaci sproszkowanej od 0,5 do 1 g, 2-3 razy dziennie;
- w formie nalewki (1:10): 0,5-1 ml, 3 razy dziennie;
- suchy ekstrakt (DER 13-25:1): 90-162 mg, podzielony w 2-5 dawkach dziennie;
- suchy ekstrakt (DER 5.5-6.5:1): 100-200 mg, 2 razy dziennie;
- nalewka (1:5): 10 ml raz dziennie lub 5 ml w 60 ml wody, 3 razy dziennie;
Decydując się na suplementy kurkumy warto wybierać preparaty wysokiej jakości, posiadające odpowiednią standaryzację i ściśle przestrzegać dawkowania rekomendowanego przez producenta. Zwykle wynosi ono w granicach od 500 do 2000 mg wyciągu z kurkumy dziennie.
Kurkuma – przeciwwskazania
Nie zaleca się stosowania suplementów kurkumy poniżej 18. roku życia, w okresie ciąży oraz laktacji. Podczas jednoczesnego stosowania preparatów kurkumy i leków przeciwzakrzepowych należy zachować ostrożność, gdyż kurkuma może nasilać ich działanie.
Kurkuma – działania niepożądane
Wśród rzadkich, możliwych działań niepożądanych związanych z zażywaniem kurkumy wymienia się dolegliwości dyspeptyczne: nudności, wymioty, podrażnienie żołądka, alergie.
Bibliografia:
- https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-monograph/final-european-union-herbal-monograph-curcuma-longa-l-rhizoma-revision-1_en.pdf
- http://www.phie.pl/pdf/phe-2015/phe-2015-2-414.pdf
- http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2015/08/pf_2015_102-106.pdf
- https://www.researchgate.net/publication/284415430_Curcuma_longa_and_Curcumin_A_review_article
- https://www.researchgate.net/publication/283863862_Chemical_constituents_and_biological_activities_of_turmeric_Curcuma_longa_L_-A_review
- https://www.mdpi.com/2304-8158/6/10/92/html
- Curcumin attenuates severity of premenstrual syndrome symptoms: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial (tahomaclinic.com)
- https://www.researchgate.net/publication/215519165_Curcuma_longa_Linn_-_A_Review
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC5310664/pdf/aging-09-0187.pdf
- https://www.cambridge.org/core/journals/british-journal-of-nutrition/article/curcumin-as-a-therapeutic-agent-the-evidence-from-in-vitro-animal-and-human-studies/225164D1A70D11C765C147A5CD022200
- https://www.ijrrjournal.com/IJRR_Vol.7_Issue.1_Jan2020/IJRR0039.pdf
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC5664031/
- https://www.researchgate.net/publication/281929883_Medicinal_properties_and_health_benefits_of_curcumin
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC5664031/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC6582779/
- https://www.ptfarm.pl/pub/File/FP/1_2009/4a%20cynamonowce.pdf
- http://www.czytelniamedyczna.pl/5029,kurkumina-i-jej-pochodne-zastosowanie-w-terapii-przeciwnowotworowej-i-chemoochr.html
- https://www.fortunejournals.com/articles/the-effects-of-turmeric-on-alzheimerrsquos-patients.html
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC8234049/
- https://www.orthonat.es/wp-content/uploads/2017/02/Estudio-en-depresi%C3%B3n-comparado-con-fluoxetina.pdf
- https://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/200803_Farmacja_002.pdf
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC6835707/
- https://bmcgastroenterol.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12876-019-1055-4
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC5664031/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31249528/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/pmc/articles/PMC4910474/
- Matławska I. Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowkiego w Poznaniu, 2008
- Kiss A. Leki pochodzenia naturalnego. PZWL Warszawa, 2021.
- Kania M., Baraniak J. Właściwości lecznicze roślin przyprawowych na przykładzie ostryżu długiego, Post fitoter 2015;16(2)
