Pepsyna – rola w trawieniu i skuteczność preparatów

Wnętrze żołądka przypomina środowisko laboratoryjne o ekstremalnej kwasowości – pH soku żołądkowego na czczo może osiągać nawet 1,0 – to czyni go bardziej kwaśnym niż większość soków cytrusowych. Mimo tak silnie drażniącego charakteru, błona śluzowa żołądka potrafi skutecznie zabezpieczać jego własne struktury przed strawieniem.

Pepsyna – enzym proteolityczny aktywowany z pepsynogenu pod wpływem kwaśnego środowiska żołądka – działa najefektywniej właśnie w tych kwaśnych warunkach.

Dowiedz się więcej na temat pepsyny i tego, kiedy warto rozważyć jej suplementację.

Najważniejsze informacje

• Pepsyna powstaje z pepsynogenu w wyniku działania soku żołądkowego i jest niezbędna do rozkładu białek na mniejsze cząsteczki – proces ich trawienia podlega kolejnym etapom w jelicie cienkim.

• Optymalne pH dla aktywności pepsyny mieści się w zakresie 1,5–2,5, co sprawia, że każde odchylenie od tej wartości – czy to w kierunku nadkwaśności, czy niedokwaśności – może prowadzić do zaburzeń trawienia białek.

• Najczęściej występujące objawy niedoboru pepsyny to uczucie ciężkości po posiłku, brak łaknienia, wzdęcia, bóle żołądka oraz zmienne problemy z wypróżnianiem.

• Suplementacja pepsyną powinna być oparta na świadomym podejściu, a wybór preparatu warto oprzeć na zawartości betainy HCl, formie oraz bezpieczeństwie mikrobiologicznym produktu.

• Pepsyna znajduje zastosowanie również poza układem pokarmowym – w leczeniu nieżytu błony śluzowej żołądka, rozkładzie białek w przemyśle spożywczym oraz jako narzędzie badawcze w laboratoriach.

Rola pepsyny w procesie trawienia białek

Trawienie rozpoczyna się w jamie ustnej. Dotyczy to jednak węglowodanów. Białka początkowo są rozdrabniane mechanicznie, a ich trawienie zaczyna się dopiero w żołądku.

W procesie trawienia enzymatycznego niezastąpioną funkcję pełni pepsyna – wytwarzana przez komórki gruczołowe żołądka w nieaktywnej formie (pepsynogenu). Dopiero pod wpływem pH soku żołądkowego dochodzi do aktywacji pepsyny – to etap, który umożliwia jej pełne działanie. Taki mechanizm zachodzi u ludzi, ale i w przewodach pokarmowych wielu gatunków zwierząt. Pepsyna rozrywa wiązania peptydowe między określonymi aminokwasami. Efektem jej pracy powstają krótsze struktury białkowe (oligopeptydy), które w dalszych etapach ulegają rozkładowi w jelicie cienkim – z udziałem innych enzymów trzustkowych i enterocytarnych.

Brak skutecznego działania pepsyny utrudnia rozbicie białek na przyswajalne składniki odżywcze. To zaburza cały proces pozyskiwania aminokwasów – związków, które są niezbędne do syntezy neuroprzekaźników, hormonów i struktur komórkowych. Niedobór pepsyny może być jednym z powodów osłabienia odporności, zaburzeń metabolicznych oraz nieprawidłowego funkcjonowania skóry, włosów i mięśni.

Mechanizm działania pepsyny – aktywacja, zakres pH, rozkład białek

Działanie pepsyny opiera się na selektywnym rozrywaniu wiązań peptydowych w strukturach bardziej złożonych cząsteczek. Aby pepsyna mogła rozkładać białka, konieczne jest silnie kwaśne środowisko żołądka – tylko wtedy dochodzi do skutecznej konwersji (przekształcania) pepsynogenu do aktywnej formy enzymatycznej.

Proces aktywacji pepsyny zależy bezpośrednio od obecności kwasu solnego (HCl) – składnika wydzielanego przez komórki żołądka pod wpływem bodźców dodatkowych (m.in.: obecności pokarmu, rozciągnięcia błony śluzowej czy obecności niektórych aminokwasów).

Wpływ pH soku żołądkowego na pepsynę – dlaczego równowaga kwasowości ma znaczenie?

Działanie pepsyny w organizmie zależy bezpośrednio od wartości pH – a więc od stopnia kwasowości treści żołądkowej. To warunek konieczny do jej aktywacji i utrzymania funkcji rozkładania białek. Pepsyna powstaje z nieaktywnego prekursora – opisanego powyżej pepsynogenu. Jeśli środowisko w żołądku staje się zbyt zasadowe, składnik treści żołądkowej nie zostaje aktywowany lub szybko traci swoją funkcję.

Fizjologiczne pH soku żołądkowego w warunkach spoczynkowych mieści się zwykle w przedziale 1,5-2,5. To zakres optymalny nie tylko dla przekształceń pepsynogenu, ale też dla zachowania stabilności samej pepsyny – związek nie ulega denaturacji i może skutecznie rozkładać wiązania peptydowe (połączenia między aminokwasami w peptydach). Wartość pH powyżej 3,5 znacznie ogranicza jej aktywność, a w środowisku zasadowym pepsyna przestaje działać całkowicie.

• Zbyt niskie pH – poniżej 1,5 – również nie sprzyja funkcjonowaniu enzymów trawiennych. Nadmiar HCl może uszkadzać błonę śluzową żołądka i prowadzić do jej nadreaktywności, zwłaszcza u osób z niewydolnością bariery śluzówkowej.

• Z kolei zbyt wysokie pH wiąże się zwykle z niedokwaśnością i niedoborem pepsyny – skutkuje upośledzeniem procesu trawienia białek.

Na kwasowość soku żołądkowego wpływa wiele czynników, w tym obecność pokarmu, pora dnia, nawodnienie, a także stres i przyjmowanie leków (np. inhibitorów pompy protonowej). W żołądku za wydzielanie kwasu solnego odpowiadają komórki okładzinowe, a każda zmiana w ich aktywności może pośrednio zaburzać funkcjonowanie pepsyny.

Utrzymanie prawidłowego pH to nie tylko warunek aktywacji procesu rozkładania białek, ale też ochrona przed namnażaniem się bakterii w żołądku i utrzymanie równowagi mikrobiologicznej. To dlatego suplementy zawierające pepsynę bywają łączone z betainą HCl – substancją, która wspiera zakwaszenie treści pokarmowej i przywraca fizjologiczne warunki niezbędne do prawidłowego trawienia.

Objawy niedoboru pepsyny – jak rozpoznać zaburzenia trawienia białek?

Niedobór pepsyny rzadko daje jednoznaczne objawy. Zaburzenia jej wydzielania pojawiają się często w przebiegu przewlekłej niedokwaśności lub osłabienia funkcji przewodu pokarmowego. Problemy wynikające z nieprawidłowego rozkładu białek najczęściej obserwuje się po posiłkach bogatych w mięso, jaja, nabiał lub rośliny strączkowe.

W kontekście klinicznym warto zwrócić uwagę na następujące symptomy:

• uczucie pełności nawet po niewielkiej ilości jedzenia,

• brak łaknienia lub naprzemienne epizody wzmożonego głodu,

• gazy, wzdęcia i bóle żołądka – zwłaszcza po produktach wysokobiałkowych,

• zgaga,

• mdłości,

• biegunki lub zaparcia o zmiennym nasileniu.

Zaburzenia rozkładu białek wpływem kwaśnego środowiska żołądka prowadzą do obniżonej biodostępności składników odżywczych. Niewystarczająca ilość aminokwasów przekłada się na zaburzenia regeneracji, większą podatność na infekcje oraz pogorszenie jakości snu i koncentracji.

W takich przypadkach warto rozważyć przyjmowanie pepsyny w formie standaryzowanego preparatu – jako uzupełnienie terapii żywieniowej. Odpowiednio dobrany suplement diety wspomaga nie tylko proces trawienia, ale także przyswajanie składników odżywczych.

Diagnostyka niedoboru pepsyny – jakie badania warto rozważyć?

Rozpoznanie zaburzeń wymaga dokładnej analizy funkcji wydzielniczej żołądka. Samo obserwowanie objawów nie wystarczy – potrzebne są metody diagnostyczne, które precyzyjnie ocenią zarówno poziom enzymów trawiennych, jak i stopień zakwaszenia soku żołądkowego. Właśnie na tym etapie znaczenie zyskują testy diagnostyczne uwzględniające wpływ kwasu solnego na pepsynogen oraz zdolność komórek gruczołowych w żołądku do wydzielania HCl.

Podstawowe badania diagnostyczne

Jednym z najważniejszych badań jest gastroskopia z oceną pH treści żołądkowej oraz morfologii błony śluzowej. Podczas tego badania możliwe jest również pobranie próbek do analizy obecności Helicobacter pylori – bakterii, która może hamować produkcję pepsynogenu przez osłabienie funkcji komórek gruczołowych.

Dodatkowe interwencje w diagnostyce zaburzeń procesu trawienia

Uzupełnieniem gastroskopii mogą być testy laboratoryjne oceniające stężenie gastryny – hormonu regulującego produkcję kwasu solnego.

W mniej inwazyjnych metodach wykorzystuje się także oznaczenie pepsyny lub pepsynogenu w ślinie – szczególnie w diagnostyce refluksu żołądkowo-przełykowego. Ten typ badania wskazuje na obecność enzymu poza żołądkiem (wynik dodatni sugeruje cofanie się treści żołądkowej).

• W warunkach domowych niektóre osoby sięgają po tzw. test sody oczyszczonej, jednak jego skuteczność jest ograniczona – nie zastępuje oceny laboratoryjnej ani klinicznej.

Należy pamiętać, że dokładna diagnostyka niedoborów powinna obejmować również analizę jakościową diety, poziomu stresu, częstości spożycia leków zobojętniających oraz objawów współistniejących z zaburzeniami trawienia białek. To złożony proces wymagający holistycznego podejścia.

Suplementacja pepsyny

Suplementacja pepsyny powinna być rozważana w sytuacjach, gdy objawy niedoboru utrzymują się mimo modyfikacji diety i poprawy stylu życia. Pomocnym elementem jest przyjmowanie pepsyny w postaci preparatów standaryzowanych – zawierających aktywny enzym oraz substancje wspomagające jego działanie w kwaśnym środowisku żołądka.

Działanie pepsyny w preparatach doustnych zależy od obecności kwasu solnego lub jego substytutów – np. betaina HCl. Bez odpowiedniego pH, enzym nie ulega aktywacji, dlatego wiele suplementów zawiera połączenie pepsyny z substancjami zakwaszającymi. Taka forma podania imituje fizjologiczne warunki panujące w żołądku, co przesądza o skuteczności rozrywania wiązań peptydowych.

Jak wybrać preparat z pepsyną?

W praktyce klinicznej zaleca się stosowanie preparatów w postaci kapsułek przyjmowanych bezpośrednio przed lub w trakcie posiłku. W przypadku trudności z połykaniem lub wrażliwości przewodu pokarmowego, niektóre formy płynne lub rozpuszczalne mogą okazać się bardziej tolerowane.

Niektóre produkty łączą pepsynę z enzymami trzustkowymi lub ekstraktami ziołowymi – np. z gorzkich ziół, które pobudzają wydzielanie pepsyny na drodze wpływu bodźców dodatkowych. Wybierając preparat, warto sięgnąć po produkty o potwierdzonej stabilności enzymu, najlepiej produkowane z uwzględnieniem standaryzacji surowca i analizy czystości mikrobiologicznej.

Jak poradzić sobie z niedostatecznym endogennym wydzielaniem pepsyny?

Fizjologiczna produkcja nieaktywnej formy pepsyny rozpoczyna się w odpowiedzi na obecność pokarmu w górnym odcinku przewodu pokarmowego. To właśnie kontakt z jedzeniem uruchamia kaskadę sygnałów nerwowych i hormonalnych, które pobudzają komórki błony śluzowej żołądka. Jednak nie tylko skład posiłku wpływa na ich aktywność – znaczenie mają również bodźce dodatkowe, takie jak zapach, widok i smak potraw.

Dieta bogata w białko – szczególnie pochodzenia zwierzęcego – zwiększa zapotrzebowanie na enzymy trawienne. Organizm reaguje na obecność substratów docelowych poprzez nasilone wydzielanie pepsynogenu oraz HCl – to przystosowanie, które pozwala stworzyć idealne warunki do efektywnego rozkładu makroskładników. Mięso, ryby, jaja czy sery dojrzewające mogą więc działać stymulująco na enzymatyczne funkcje żołądka.

Niektóre surowce roślinne również wspierają procesy trawienne. Zalicza się do nich m.in. gorzkie zioła – jak goryczka, piołun, dzięgiel i koper włoski – które pobudzają receptory smakowe i zwiększają produkcję śliny, a w dalszym etapie – soku żołądkowego. W efekcie, poprawia się nie tylko wydzielanie pepsyny, ale i ogólną wydajność (szeroko pojętych) funkcji trawiennych. W tradycyjnej fitoterapii napary ziołowe stosowano przed posiłkiem, aby przygotować układ trawienny na przyjęcie pokarmu.

Na wzrost aktywności pepsyny może wpływać również włączenie do codziennej diety fermentowanych produktów – kiszonek, zakwasów, kefiru czy jogurtów naturalnych. Produkty te zawierają bakterie fermentacji mlekowej, które wspierają środowisko kwaśne i utrzymują odpowiedni poziom pH soku żołądkowego. Ich obecność może przeciwdziałać wtórnym (nabytym) niedoborom enzymów trawiennych, zwłaszcza u osób starszych lub z obniżoną aktywnością gruczołów żołądkowych.

W praktyce dietetycznej wykorzystuje się także ostre i aromatyczne przyprawy – np. imbir, chili, pieprz, cynamon czy kurkumę. Ich działanie termogeniczne i pobudzające może wpływać na błonę śluzową żołądka i zwiększenie wydzielania enzymów trawiennych. Warto jednak zaznaczyć, że nie w każdym przypadku będzie to wskazane – np. przy chorobie wrzodowej.

Równie istotne są nawyki – jedzenie w spokojnym tempie, dokładne przeżuwanie i unikanie jedzenia w pośpiechu wpływają korzystnie na regulację neurohormonalną i przygotowanie żołądka do trawienia. W efekcie, komórki układu pokarmowego są bardziej wrażliwe na sygnały i zwiększają wydzielanie zarówno kwasu solnego, jak i samej pepsyny.

Interakcje pepsyny z innymi substancjami

Aktywność pepsyny pozostaje silnie uzależniona od pH środowiska, w którym zachodzi trawienie. Leki zobojętniające kwas solny (np. inhibitory pompy protonowej czy antagoniści receptora H2) obniżają wydzielanie kwasu, co – jak już wiemy – uniemożliwia aktywację pepsynogenu. W efekcie działanie pepsyny zostaje zahamowane, a trawienie białek ulega zaburzeniu.

Również jednoczesne przyjmowanie pepsyny z substancjami wpływającymi na metabolizm wątrobowy (np. omeprazol, klopidogrel) może nasilać ryzyko interakcji farmakologicznych. Preparaty z pepsyną nie powinny być łączone z lekami przeciwzakrzepowymi ani przeciwpłytkowymi bez nadzoru lekarza – istnieje ryzyko uszkodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Dodatkowo niektóre suplementy z grupy B mogą zmieniać pH soku żołądkowego, co może pośrednio wpływać na skuteczność enzymów trawiennych. Świadome łączenie preparatów to podstawa skutecznej suplementacji.

Inne zastosowania pepsyny – nie tylko trawienie białek

Choć pepsyna kojarzona jest głównie z procesem trawienia, jej właściwości wykorzystuje się także w innych przypadkach. W przemyśle farmaceutycznym znajduje zastosowanie w leczeniu nieżytu żołądka.

W produkcji spożywczej stosuje się ją do hydrolizy (rozkładu) białek – na przykład przy wytwarzaniu żelatyny, enzymatycznej obróbce serwatki czy przygotowywaniu preparatów dietetycznych. Pepsyna umożliwia uzyskanie fragmentów białkowych o określonym składzie aminokwasowym.

W badaniach laboratoryjnych wykorzystuje się pepsynę do selektywnego rozkładu struktur białkowych – co pozwala na precyzyjną analizę konformacji (układów) przestrzennych i właściwości fizykochemicznych.

Przeciwwskazania i skutki uboczne – kiedy nie stosować pepsyny?

Stosowanie pepsyny powinno uwzględniać aktualny stan zdrowia i specyfikę układu pokarmowego. Preparaty zawierające enzym nie są zalecane osobom z rozpoznaną nadkwaśnością, aktywną chorobą wrzodową lub nadwrażliwością na składniki pochodzenia zwierzęcego.

Przeciwwskazania obejmują również obecność nadżerek błony śluzowej żołądka oraz przyjmowanie leków, które mogą nasilać drażniące działanie kwasu solnego – takich jak NLPZ czy glikokortykosteroidy. W tych przypadkach stosowanie pepsyny mogłoby zwiększyć ryzyko podrażnień, krwawień lub dolegliwości bólowych.

Do najczęstszych skutków ubocznych należą: zgaga, pieczenie w nadbrzuszu, ból żołądka oraz biegunka lub – przeciwnie – zaparcia. Objawy często pojawiają się przy nieprawidłowym dawkowaniu lub stosowaniu suplementów w zbyt kwaśnym środowisku.

W przypadku dzieci, kobiet w ciąży i osób starszych – każda decyzja o przyjmowaniu pepsyny powinna być poprzedzona konsultacją z lekarzem. Suplement diety nie może zastępować leczenia przyczynowego ani farmakoterapii ukierunkowanej na pierwotne zaburzenia wydzielania soku żołądkowego.

Pepsyna a zdrowie układu pokarmowego

Działanie pepsyny rozpoczyna jeden z najbardziej złożonych etapów trawienia – rozkład białek na mniejsze peptydy. Dzięki jej aktywności w środowisku żołądka, możliwe staje się „przygotowanie" cząsteczek białkowych do dalszego rozkładu enzymatycznego w jelicie cienkim.

Bez odpowiedniego wydzielania pepsyny i HCl, enzymy trawienne jelit nie byłyby w stanie efektywnie wykorzystać dostarczanych peptydów. Skutki niedoboru obejmują nie tylko zaburzenia trawienia, ale również wtórne problemy związane z wchłanianiem składników odżywczych – zwłaszcza żelaza, cynku i witamin z grupy B.

Pepsyna uczestniczy także w utrzymaniu mikrobiologicznej równowagi w świetle żołądka. Niskie pH i obecność enzymów ograniczają namnażanie się drobnoustrojów patogennych, zmniejszając ryzyko infekcji i dysbiozy. Właśnie dlatego równowaga kwasowo-enzymatyczna jest jednym z filarów zdrowia przewodu pokarmowego.

Jej długotrwały niedobór może prowadzić do przewlekłych stanów zapalnych, upośledzenia odporności błon śluzowych i utraty masy ciała. Dlatego ocena funkcji wydzielniczej żołądka powinna stanowić element diagnostyki w przypadku nawracających zaburzeń trawienia, braku łaknienia lub przewlekłego zmęczenia.

Bibliografia

1. Krauss, H. (2019). Fizjologia żywienia. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.

2. Konturek, S. (2016). Fizjologia człowieka. Tom 5. Układ trawienny i wydzielanie wewnętrzne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

3. Krywult, A., Długaszek, M., Szumska, M., Tyrpień-Golder, K., & Wielkoszyński, T. (2015). Opracowanie metody oznaczania aktywności pepsyny w soku żołądkowym. In Annales Academiae Medicae Silesiensis (No. 69, pp. 85-90). Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.

4. Guilliams, T. G., & Drake, L. E. (2020). Meal-time supplementation with betaine HCl for functional hypochlorhydria: what is the evidence?. Integrative Medicine: A Clinician's Journal, 19(1), 32.

5. Kowalik, K., & Krzeski, A. (2017). Rola pepsyny w refluksie krtaniowogardłowym. Polish Journal of Otolaryngology, 71(6), 7-13.